Mất đi cha mẹ là một cú sốc tinh thần rất lớn đối với những trẻ mồ côi còn đang trong độ tuổi mầm non, tiểu học. Sau những tổn thương ấy, có em được tiếp tục sống tại gia đình với người thân, họ hàng, nhưng cũng có nhiều em vì không còn ai chăm sóc nên được đưa đến các Trung tâm Bảo trợ xã hội. Với điều kiện sống tốt hơn, được chăm sóc đầy đủ, nhưng không phải trẻ mồ côi nào cũng có thể nhanh chóng bắt kịp nhịp sống tập trung, thậm chí có em phải mất một thời gian khá dài để ổn định tâm lý, xóa bỏ mặc cảm. Nghiên cứu thực trạng khả năng hòa nhập và thích nghi của học sinh mồ côi tại các trường Tiểu học, tìm ra các nguyên nhân và định hướng các giải pháp hỗ trợ là cách để giúp các em từng bước vượt qua những sang chấn tâm lý, tự tin hòa nhập cuộc sống và phát triển.

Trẻ mồ côi sống tại Trung tâm BTXH: Thuận lợi và nỗi thiệt thòi

Trong những năm gần đây, Đảng và nhà nước ta luôn chăm lo đến công tác chăm sóc, giáo dục cho trẻ em nói chung, trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn nói riêng. Điều 16, Luật trẻ em năm 2016 quy định “Trẻ em có quyền được giáo dục, học tập để phát triển toàn diện và phát huy tốt nhất tiềm năng của bản thân; Trẻ em được bình đẳng về cơ hội học tập và giáo dục, được phát triển tài năng, năng khiếu, sáng tạo, phát minh”. Như vậy, trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn nói chung, trẻ mồ côi nói riêng có quyền được học tập, chăm sóc, giáo dục tại tất cả các cơ sở giáo dục nơi trẻ sinh sống.

Trẻ mổ côi, khuyết tật sống trong các cơ sở BTXH là nhóm trẻ chịu tổn thương về tấm lý lớn nhất, khi các em vừa mất đi người thân vừa phải xa môi trường gia đình đến sinh hoạt, học tập trong môi trường hoàn toàn mới

Theo thống kê của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội năm 2011, Việt Nam có 149.102 trẻ mồ côi đang sinh sống tại 432 cơ sở Bảo trợ xã hội. Việc đưa trẻ vào chăm sóc tập trung có nhiều thuận lợi khi những trẻ em có hoàn cảnh giống nhau được cùng nhau sinh sống, học tập trong một môi trường đồng nhất, được chăm sóc đầy đủ về thể chất và tinh thần, được tạo điều kiện thuận lợi để theo học hòa nhập tại các cơ sở giáo dục công… Tuy nhiên, đây cũng là nhóm trẻ chịu tổn thương về tâm lý lớn nhất khi các em vừa mất đi người thân, tình yêu thương của cha mẹ, vừa phải xa môi trường gia đình để đến với môi trường hoàn toàn mới, sinh hoạt, học tập, thậm chí tình cảm đối với các bà, các mẹ trong Trung tâm cũng phải theo nếp sống tập thể. Do vậy, nhiều em không tránh khỏi cảm giác bị “sốc”, tâm lý e ngại, thu mình sống khép kín.

Nghiên cứu, tìm hiểu về khả năng hòa nhập của trẻ mồ côi sinh sống tại các cơ sở Bảo trợ xã hội để hiểu hơn về hoàn cảnh của các em, những rào cản, vướng mắc của các em để từ đó có những phương pháp can thiệp, hỗ trợ kịp thời là việc làm cần thiết để đảm bảo cho các em được thụ hưởng đầy đủ các quyền của mình, đồng thời vượt qua những sang chấn tâm lý, sống cởi mở, tự tin trong học tập, rèn luyện và phấn đấu, hòa nhập cuộc sống và phát triển.

Khả năng hòa nhập của học sinh mồ côi sống tại cơ sở BTXH

Những rào cản đến với các em học sinh mồ côi sống tại các cơ sở bảo trợ xã hội có nguyên nhân chủ yếu là do các em có xuất phát điểm thấp hơn các bạn khác. Do đó, khả năng hòa nhập và thích nghi của các em ở các lĩnh vực từ thể chất, tâm lý xã hội, khả năng về ngôn ngữ - giao tiếp và nhận thức, khả năng về học tập, rèn luyện, tham gia các hoạt động tập thể cũng như việc chấp hành các nội quy, nề nếp của nhà trường đều ít nhiều bị ảnh hưởng.

Về thể chất, trước khi vào sinh sống tại các Trung tâm Bảo trợ xã hội, học sinh mồ côi thường không được chăm sóc chu đáo, nhiều em đã từng phải tự bươn chải kiếm sống. Do vậy điều kiện sống nói chung, điều kiện dinh dưỡng nói riêng còn nhiều thiếu thốn, dẫn tới thể chất của các em thường nhỏ bé hơn so với những trẻ khác cùng tuổi, cùng giới tính và địa bàn sinh sống. Khi được chăm sóc tại các cơ sở bảo trợ xã hội, thể chất của nhiều em đã được cải thiện đáng kể, khi các em học hòa nhập tại các trường Tiểu học đã cơ bản thích nghi với việc học tập của nhà trường và hòa đồng với các bạn trong lớp, trong trường. Tuy nhiên, vẫn còn một số lượng không nhỏ học sinh mồ côi còn tự ti, nhút nhát, không thể hiện mình trong lớp.

Quan tâm đến những trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, Hội Bảo trợ NTT&TMC Việt Nam thường xuyên có các hoạt động thăm hỏi, tặng quà cho các em tại các Trung tâm BTXH cũng như ngoài cộng đồng

Về ngôn ngữ: ngôn ngữ có vai trò quan trọng đối với quá trình nhận thức cảm tính và lý tính của trẻ, nhờ có ngôn ngữ mà cảm giác, tri giác, tư duy, tưởng tượng của trẻ phát triển dễ dàng và được biểu hiện cụ thể qua ngôn ngữ nói và ngôn ngữ viết. Học sinh mồ côi trước khi được đưa vào các cơ sở Bảo trợ xã hội thường sinh sống ở nhiều vùng miền khác nhau, dân tộc khác nhau, vì thế tập quán, lối sống khác nhau, nhiều khi ngôn ngữ, giọng nói cũng khác nhau. Hơn nữa, trước khi được tập trung lại, nhiều học sinh mồ côi có cuộc sống lang thang không được đi học, do vậy, ngôn ngữ nói không tuân theo lễ giáo, ngôn ngữ viết thường không có dẫn tới việc trẻ gặp nhiều hạn chế trong nhận thức.

Về khả năng tiếp thu và kết quả học tập: Kêt quả học tập và rèn luyện là một trong những mục đích cuối cùng của chương trình giáo dục hòa nhập cho học sinh mồ côi tại các trường Tiểu học. Đa số học sinh mồ côi học hòa nhập có hạnh kiểm xếp ở mức độ khá, tốt, tuy nhiên, nhiều em có kết quả học tập không cao, nguyên nhân chính là do các em có xuất phát điểm thấp, thời thơ ấu không được chăm sóc và nuôi dưỡng chu đáo. Trên thực tế, dù luôn nhận được sự yêu thương, đùm bọc của các mẹ, các dì, các cán bộ của cơ sở bảo trợ xã hội và thầy cô, các bạn trong lớp, song các em vẫn luôn mặc cảm, tự ti trong các hoạt động vui chơi, học tập và tham gia các hoạt động xã hội. Sự tự ti, mặc cảm của học sinh mồ côi là một trong các nguyên nhân dẫn đến kết quả học tập thấp và ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự hòa nhập cộng đồng.

Về sự chấp hành nội quy, nề nếp của nhà trường: Học sinh mồ côi từng sống lang thang hoặc sống tự do không có khuôn phép tại gia đình trước khi được đưa vào các cơ sở Bảo trợ xã hội, khi được đưa vào nuôi dưỡng tại các cơ sở và học tập tại các trường tiểu học, nhiều trẻ gặp khó khăn trong việc thực hiện nội quy, quy chế của nhà trường. Do không được chăm sóc, dạy dỗ và nuôi dưỡng chu đáo từ bậc học mầm non nên khi trẻ đi học hòa nhập ở bậc Tiểu học, giáo viên rất vất vả để uốn nắn, dạy dỗ cho trẻ.

Tỷ lệ học sinh mồ côi gặp khó khăn trong quá trình giao tiếp còn khá cao. Điều này ảnh hưởng đến quá trình nhận thức của trẻ, ảnh hưởng lớn đến kết quả học tập cũng như sự hòa nhập cộng đồng trong nhà trường. Các nhà giáo dục và đội ngũ giáo viên trực tiếp dạy hòa nhập phải nghiên cứu các giải pháp hợp lý, hướng dẫn, hỗ trợ học sinh mồ côi tham gia nhiều hơn trong các hoạt động tập thể, phân công các bạn học sinh trong lớp tập hợp thành nhóm hỗ trợ cho học sinh mồ côi. Giáo viên tăng cường sự hứng thú của học sinh nói chung, học sinh mồ côi nói riêng vào các hoạt động bổ ích nhằm lôi cuốn học sinh thông qua các loại sách báo có lời và không có lời, có thể là sách văn học, truyện tranh, truyện cổ tích, báo nhi đồng.… tổ chức các cuộc thi kể chuyện, đọc thơ, viết báo, viết truyện, dạy trẻ cách viết nhật ký…. để giúp các em có được vốn ngôn ngữ phong phú và đa dạng.

Những kiến nghị và đề xuất

Để nâng cao khả năng hòa nhập của trẻ mồ côi sống tại các trung tâm bảo trợ xã hội, cần có sự phối hợp tích cực giữa các cơ quan, tổ chức, đơn vị, nhà trường để quan tâm, hỗ trợ các em một cách kịp thời.

Học sinh mồ côi có thể trạng nhỏ bé hơn so với các bạn cùng trang lứa, nguyên nhân là do trẻ không được chăm sóc chu đáo khi còn nhỏ, nhiều em phải tự bươn chải kiếm sống, nhiều em hay gặp ốm đau, bệnh tật ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình hòa nhập và thích nghi tại nhà trường. Các trường Tiểu học cần phối hợp với chính quyền địa phương và các cơ sở Bảo trợ xã hội làm tốt công tác giáo dục hòa nhập, qua đó kêu gọi sự quan tâm của cộng đồng địa phương, các cấp, các ngành, đặc biệt là sự quan tâm của các tổ chức, cá nhân hỗ trợ kịp thời về vật chất, tinh thần, giúp các cơ sở Bảo trợ xã hội có thêm nguồn kinh phí nuôi dưỡng học sinh mồ côi.

Trẻ mồ côi được nôi dưỡng ở Trung Tâm Hà Cầu (Hà Đông, Hà Nội)

Khả năng hòa nhập tâm lý xã hội của học sinh mồ côi còn hạn chế, một số lượng không nhỏ học sinh mồ côi còn tự ti, nhút nhát, không thể hiện mình trong lớp và hay ngồi một mình… Do đó, cần thiết xây dựng các phòng tư vấn giáo dục, phòng công tác xã hội trong nhà trường, kịp thời hỗ trợ trong việc nâng cao biện pháp phòng ngừa, can thiệp tổn thương tâm lý do sang chấn tâm lý khi mất đi cha mẹ, xa gia đình, đến sống tại các Trung tâm bảo trợ xã hội nơi không có người thân thích. Những trường hợp có tổn thương nặng cần được kết nối với các dịch vụ chuyên nghiệp để kịp thời hỗ trợ cho học sinh mồ côi.

Khả năng thích nghi và hòa nhập tại nhà trường còn gặp nhiều khó khăn, kêt quả học tập thấp, nhiều học sinh mồ côi còn vi phạm trong quá trình thực hiện nội quy, quy chế. Nhà trường cần phối hợp với Đoàn thanh niên trên địa bàn và cơ sở Bảo trợ xã hội tổ chức các câu lạc bộ giáo dục giá trị sống, kỹ năng sống, qua đó, học sinh mồ côi được học các chương trình để nâng cao khả năng bản thân, tuân thủ nề nếp, lễ giáo, hạn chế lối sống tự do như trước khi đến sống tại cơ sở Bảo trợ xã hội.

Học sinh mồ côi người dân tộc thiểu số cần được rèn luyện năng lực sử dụng tiếng Việt để theo kịp các bạn người Kinh. Đây là biện pháp chính để nâng cao kết quả học tập của các em tiếp thu chậm vì rào cản ngôn ngữ.

Tổ chức các lớp học phụ đạo, lớp học tình thương, kịp thời bồi dưỡng nâng cao cho học sinh mồ côi có học lực yếu, giúp các em nhanh chóng theo kịp các bạn cùng lớp. Kêt quả học tập tốt sẽ giúp học sinh mồ côi tự tin hơn, dễ hòa nhập hơn.

Nguồn: Tạp chí Người Bảo trợ